Libro VIII

LIBER OCTAVVS

      Iam nitidum retegente diem noctisque fugante

tempora Lucifero cadit Eurus, et umida surgunt

nubila: dant placidi cursum redeuntibus Austri

Aeacidis Cephaloque; quibus feliciter acti

ante exspectatum portus tenuere petitos.                           5

interea Minos Lelegeia litora vastat

praetemptatque sui vires Mavortis in urbe

Alcathoi, quam Nisus habet, cui splendidus ostro

inter honoratos medioque in vertice canos

crinis inhaerebat, magni fiducia regni.                               10

     Sexta resurgebant orientis cornua lunae,

et pendebat adhuc belli fortuna, diuque

inter utrumque volat dubiis Victoria pennis.

regia turris erat vocalibus addita muris,

in quibus auratam proles Letoia fertur                                15

deposuisse lyram: saxo sonus eius inhaesit.

saepe illuc solita est ascendere filia Nisi

et petere exiguo resonantia saxa lapillo,

tum cum pax esset; bello quoque saepe solebat

spectare ex illa rigidi certamina Martis,                               20

iamque mora belli procerum quoque nomina norat

armaque equosque habitusque Cydoneasque pharetras;

noverat ante alios faciem ducis Europaei,

plus etiam, quam nosse sat est: hac iudice Minos,

seu caput abdiderat cristata casside pennis,                        25

in galea formosus erat; seu sumpserat aere

fulgentem clipeum, clipeum sumpsisse decebat;

torserat adductis hastilia lenta lacertis:

laudabat virgo iunctam cum viribus artem;

inposito calamo patulos sinuaverat arcus:                           30

sic Phoebum sumptis iurabat stare sagittis;

cum vero faciem dempto nudaverat aere

purpureusque albi stratis insignia pictis

terga premebat equi spumantiaque ora regebat,

vix sua, vix sanae virgo Niseia compos                               35

mentis erat: felix iaculum, quod tangeret ille,

quaeque manu premeret, felicia frena vocabat.

impetus est illi, liceat modo, ferre per agmen

virgineos hostile gradus, est impetus illi

turribus e summis in Cnosia mittere corpus                         40

castra vel aeratas hosti recludere portas,

vel siquid Minos aliud velit. utque sedebat

candida Dictaei spectans tentoria regis,

'laeter,' ait 'doleamne geri lacrimabile bellum,

in dubio est; doleo, quod Minos hostis amanti est.               45

sed nisi bella forent, numquam mihi cognitus esset!

me tamen accepta poterat deponere bellum

obside: me comitem, me pacis pignus haberet.

si quae te peperit, talis, pulcherrime regum,

qualis es ipse, fuit, merito deus arsit in illa.                         50

o ego ter felix, si pennis lapsa per auras

Cnosiaci possem castris insistere regis

fassaque me flammasque meas, qua dote, rogarem,

vellet emi, tantum patrias ne posceret arces!

nam pereant potius sperata cubilia, quam sim                     55

proditione potens!—quamvis saepe utile vinci

victoris placidi fecit clementia multis.

iusta gerit certe pro nato bella perempto:

et causaque valet causamque tuentibus armis.

at, puto, vincemur; qui si manet exitus urbem,                    60

cur suus haec illi reseret mea moenia Mavors

et non noster amor? melius sine caede moraque

inpensaque sui poterit superare cruoris.

non metuam certe, ne quis tua pectora, Minos,

vulneret inprudens: quis enim tam durus, ut in te                 65

derigere inmitem non inscius audeat hastam?

coepta placent, et stat sententia tradere mecum

dotalem patriam finemque inponere bello;

verum velle parum est! aditus custodia servat,

claustraque portarum genitor tenet: hunc ego solum             70

infelix timeo, solus mea vota moratur.

di facerent, sine patre forem! sibi quisque profecto

est deus: ignavis precibus Fortuna repugnat.

altera iamdudum succensa cupidine tanto

perdere gauderet, quodcumque obstaret amori.                    75

et cur ulla foret me fortior? ire per ignes

et gladios ausim; nec in hoc tamen ignibus ullis

aut gladiis opus est, opus est mihi crine paterno.

illa mihi est auro pretiosior, illa beatam

purpura me votique mei factura potentem.'                           80

     Talia dicenti curarum maxima nutrix

nox intervenit, tenebrisque audacia crevit.

prima quies aderat, qua curis fessa diurnis

pectora somnus habet: thalamos taciturna paternos

intrat et (heu facinus!) fatali nata parentem                          85

crine suum spoliat praedaque potita nefanda

per medios hostes (meriti fiducia tanta est)                        

pervenit ad regem; quem sic adfata paventem est:

'suasit amor facinus: proles ego regia Nisi

Scylla tibi trado patriaeque meosque penates;

praemia nulla peto nisi te: cape pignus amoris

purpureum crinem nec me nunc tradere crinem,

sed patrium tibi crede caput!' scelerataque dextra

munera porrexit; Minos porrecta refugit                                95

turbatusque novi respondit imagine facti:

'di te summoveant, o nostri infamia saecli,

orbe suo, tellusque tibi pontusque negetur!

certe ego non patiar Iovis incunabula, Creten,

qui meus est orbis, tantum contingere monstrum.'                 100

     Dixit, et ut leges captis iustissimus auctor

hostibus inposuit, classis retinacula solvi

iussit et aeratas impelli remige puppes.

Scylla freto postquam deductas nare carinas

nec praestare ducem sceleris sibi praemia vidit,                     105

consumptis precibus violentam transit in iram

intendensque manus passis furibunda capillis

'quo fugis' exclamat 'meritorum auctore relicta,

o patriae praelate meae, praelate parenti?

quo fugis, inmitis, cuius victoria nostrum                                110

et scelus et meritum est? nec te data munera, nec te

noster amor movit, nec quod spes omnis in unum

te mea congesta est? nam quo deserta revertar?

in patriam? superata iacet! sed finge manere:

proditione mea clausa est mihi! patris ad ora?                        115

quem tibi donavi? cives odere merentem,

finitimi exemplum metuunt: exponimur orbae

terrarum, nobis ut Crete sola pateret.

hac quoque si prohibes et nos, ingrate, relinquis,

non genetrix Europa tibi est, sed inhospita Syrtis,                    120

Armeniae tigres austroque agitata Charybdis.

Nec Iove tu natus, nec mater imagine tauri

ducta tua est: generis falsa est ea fabula! verus,

[et ferus et captus nullius amore iuvencae]

qui te progenuit, taurus fuit. exige poenas,                            125

Nise pater! gaudete malis, modo prodita, nostris,

moenia! nam, fateor, merui et sum digna perire.

sed tamen ex illis aliquis, quos impia laesi,

me perimat! cur, qui vicisti crimine nostro,

insequeris crimen? scelus hoc patriaeque patrique est,              130

officium tibi sit! te vere coniuge digna est,

quae torvum ligno decepit adultera taurum

discordemque utero fetum tulit. ecquid ad aures

perveniunt mea dicta tuas, an inania venti

verba ferunt idemque tuas, ingrate, carinas?                             135

iam iam Pasiphaen non est mirabile taurum

praeposuisse tibi: tu plus feritatis habebas.

me miseram! properare iubet! divulsaque remis

unda sonat, mecumque simul mea terra recedit.

nil agis, o frustra meritorum oblite meorum:                              140

insequar invitum puppimque amplexa recurvam

per freta longa trahar.' Vix dixerat, insilit undis

consequiturque rates faciente cupidine vires

Cnosiacaeque haeret comes invidiosa carinae.

quam pater ut vidit (nam iam pendebat in aura                         145

et modo factus erat fulvis haliaeetus alis),

ibat, ut haerentem rostro laceraret adunco;

illa metu puppim dimisit, et aura cadentem

sustinuisse levis, ne tangeret aequora, visa est.

pluma subit palmis: in avem mutata vocatur                              150

Ciris et a tonso est hoc nomen adepta capillo.

     Vota Iovi Minos taurorum corpora centum

solvit, ut egressus ratibus Curetida terram

contigit, et spoliis decorata est regia fixis.

creverat obprobrium generis, foedumque patebat                       155

matris adulterium monstri novitate biformis;

destinat hunc Minos thalamo removere pudorem

multiplicique domo caecisque includere tectis.

Daedalus ingenio fabrae celeberrimus artis

ponit opus turbatque notas et lumina flexum                             160

ducit in errorem variarum ambage viarum.

non secus ac liquidus Phrygiis Maeandros in arvis

ludit et ambiguo lapsu refluitque fluitque

occurrensque sibi venturas aspicit undas

et nunc ad fontes, nunc ad mare versus apertum                        165

incertas exercet aquas: ita Daedalus implet

innumeras errore vias vixque ipse reverti

ad limen potuit: tanta est fallacia tecti.

     Quo postquam geminam tauri iuvenisque figuram

clausit, et Actaeo bis pastum sanguine monstrum                       170

tertia sors annis domuit repetita novenis,

utque ope virginea nullis iterata priorum

ianua difficilis filo est inventa relecto,

protinus Aegides rapta Minoide Diam

vela dedit comitemque suam crudelis in illo                               175

litore destituit; desertae et multa querenti

amplexus et opem Liber tulit, utque perenni

sidere clara foret, sumptam de fronte coronam

inmisit caelo: tenues volat illa per auras

dumque volat, gemmae nitidos vertuntur in ignes                       180

consistuntque loco specie remanente coronae,

qui medius Nixique genu est Anguemque tenentis.

     Daedalus interea Creten longumque perosus

exilium tactusque loci natalis amore

clausus erat pelago. 'terras licet' inquit 'et undas                         185

obstruat: et caelum certe patet; ibimus illac:

omnia possideat, non possidet aera Minos.'

dixit et ignotas animum dimittit in artes

naturamque novat. nam ponit in ordine pennas

a minima coeptas, longam breviore sequenti,                            190

ut clivo crevisse putes: sic rustica quondam

fistula disparibus paulatim surgit avenis;

tum lino medias et ceris alligat imas

atque ita conpositas parvo curvamine flectit,

ut veras imitetur aves. puer Icarus una                                      195

stabat et, ignarus sua se tractare pericla,

ore renidenti modo, quas vaga moverat aura,

captabat plumas, flavam modo pollice ceram

mollibat lusuque suo mirabile patris

impediebat opus. postquam manus ultima coepto                      200

inposita est, geminas opifex libravit in alas

ipse suum corpus motaque pependit in aura;

instruit et natum 'medio' que 'ut limite curras,

Icare,' ait 'moneo, ne, si demissior ibis,

unda gravet pennas, si celsior, ignis adurat:                              205

inter utrumque vola. nec te spectare Booten

aut Helicen iubeo strictumque Orionis ensem:

me duce carpe viam!' pariter praecepta volandi

tradit et ignotas umeris accommodat alas.

inter opus monitusque genae maduere seniles,                          210

et patriae tremuere manus; dedit oscula nato

non iterum repetenda suo pennisque levatus

ante volat comitique timet, velut ales, ab alto

quae teneram prolem produxit in aera nido,

hortaturque sequi damnosasque erudit artes                              215

et movet ipse suas et nati respicit alas.

hos aliquis tremula dum captat harundine pisces,

aut pastor baculo stivave innixus arator

vidit et obstipuit, quique aethera carpere possent,

credidit esse deos. et iam Iunonia laeva                                    220

parte Samos (fuerant Delosque Parosque relictae)

dextra Lebinthos erat fecundaque melle Calymne,

cum puer audaci coepit gaudere volatu

deseruitque ducem caelique cupidine tractus

altius egit iter. rapidi vicinia solis                                              225

mollit odoratas, pennarum vincula, ceras;

tabuerant cerae: nudos quatit ille lacertos,

remigioque carens non ullas percipit auras,

oraque caerulea patrium clamantia nomen

excipiuntur aqua, quae nomen traxit ab illo.                              230

at pater infelix, nec iam pater, 'Icare,' dixit,

'Icare,' dixit 'ubi es? qua te regione requiram?'

'Icare' dicebat: pennas aspexit in undis

devovitque suas artes corpusque sepulcro

condidit, et tellus a nomine dicta sepulti.                                   235

     Hunc miseri tumulo ponentem corpora nati

garrula limoso prospexit ab elice perdix

et plausit pennis testataque gaudia cantu est,

unica tunc volucris nec visa prioribus annis,

factaque nuper avis longum tibi, Daedale, crimen.                     240

namque huic tradiderat, fatorum ignara, docendam

progeniem germana suam, natalibus actis

bis puerum senis, animi ad praecepta capacis;

ille etiam medio spinas in pisce notatas

traxit in exemplum ferroque incidit acuto                                  245

perpetuos dentes et serrae repperit usum;

primus et ex uno duo ferrea bracchia nodo

vinxit, ut aequali spatio distantibus illis

altera pars staret, pars altera duceret orbem.

Daedalus invidit sacraque ex arce Minervae                              250

praecipitem misit, lapsum mentitus; at illum,

quae favet ingeniis, excepit Pallas avemque

reddidit et medio velavit in aere pennis,

sed vigor ingenii quondam velocis in alas

inque pedes abiit; nomen, quod et ante, remansit.                    255

non tamen haec alte volucris sua corpora tollit,

nec facit in ramis altoque cacumine nidos:

propter humum volitat ponitque in saepibus ova

antiquique memor metuit sublimia casus.

     Iamque fatigatum tellus Aetnaea tenebat                             260

Daedalon, et sumptis pro supplice Cocalus armis

mitis habebatur; iam lamentabile Athenae

pendere desierant Thesea laude tributum:

templa coronantur, bellatricemque Minervam

cum Iove disque vocant aliis, quos sanguine voto                      265

muneribusque datis et acerris turis honorant;

sparserat Argolicas nomen vaga fama per urbes

Theseos, et populi, quos dives Achaia cepit,

huius opem magnis inploravere periclis,

huius opem Calydon, quamvis Meleagron haberet,                    270

sollicita supplex petiit prece: causa petendi

sus erat, infestae famulus vindexque Dianae.

Oenea namque ferunt pleni successibus anni

primitias frugum Cereri, sua vina Lyaeo,

Palladios flavae latices libasse Minervae;                                 275

coeptus ab agricolis superos pervenit ad omnes

ambitiosus honor: solas sine ture relictas

praeteritae cessasse ferunt Latoidos aras.

tangit et ira deos. 'at non inpune feremus,

quaeque inhonoratae, non et dicemur inultae'                           280

inquit, et Olenios ultorem spreta per agros

misit aprum, quanto maiores herbida tauros

non habet Epiros, sed habent Sicula arva minores:

sanguine et igne micant oculi, riget horrida cervix,

et setae similes rigidis hastilibus horrent:                                 285

fervida cum rauco latos stridore per armos                             

spuma fluit, dentes aequantur dentibus Indis,

fulmen ab ore venit, frondes afflatibus ardent.

is modo crescentes segetes proculcat in herba,                        290

nunc matura metit fleturi vota coloni

et Cererem in spicis intercipit: area frustra

et frustra exspectant promissas horrea messes.

sternuntur gravidi longo cum palmite fetus

bacaque cum ramis semper frondentis olivae.                          295

saevit et in pecudes: non has pastorve canisve,

non armenta truces possunt defendere tauri.

diffugiunt populi nec se nisi moenibus urbis

esse putant tutos, donec Meleagros et una

lecta manus iuvenum coiere cupidine laudis:                             300

Tyndaridae gemini, praestantes caestibus alter,

alter equo, primaeque ratis molitor Iason,

et cum Pirithoo, felix concordia, Theseus,

et duo Thestiadae prolesque Aphareia, Lynceus

et velox Idas, et iam non femina Caeneus,                              305

Leucippusque ferox iaculoque insignis Acastus

Hippothousque Dryasque et cretus Amyntore Phoenix

Actoridaeque pares et missus ab Elide Phyleus.

nec Telamon aberat magnique creator Achillis

cumque Pheretiade et Hyanteo Iolao                                       310

inpiger Eurytion et cursu invictus Echion

Naryciusque Lelex Panopeusque Hyleusque feroxque

Hippasus et primis etiamnum Nestor in annis,

et quos Hippocoon antiquis misit Amyclis,

Penelopaeque socer cum Parrhasio Ancaeo,                              315

Ampycidesque sagax et adhuc a coniuge tutus

Oeclides nemorisque decus Tegeaea Lycaei:

rasilis huic summam mordebat fibula vestem,

crinis erat simplex, nodum conlectus in unum,

ex umero pendens resonabat eburnea laevo                             320

telorum custos, arcum quoque laeva tenebat;

talis erat cultu, facies, quam dicere vere

virgineam in puero, puerilem in virgine possis.

hanc pariter vidit, pariter Calydonius heros

optavit renuente deo flammasque latentes                               325

hausit et 'o felix, siquem dignabitur' inquit

'ista virum!' nec plura sinit tempusque pudorque

dicere: maius opus magni certaminis urguet.

     Silva frequens trabibus, quam nulla ceciderat aetas,

incipit a plano devexaque prospicit arva:                                  330

quo postquam venere viri, pars retia tendunt,

vincula pars adimunt canibus, pars pressa sequuntur

signa pedum, cupiuntque suum reperire periclum.

concava vallis erat, quo se demittere rivi

adsuerant pluvialis aquae; tenet ima lacunae                            335

lenta salix ulvaeque leves iuncique palustres

viminaque et longa parvae sub harundine cannae:

hinc aper excitus medios violentus in hostes

fertur, ut excussis elisi nubibus ignes.

sternitur incursu nemus, et propulsa fragorem                           340

silva dat: exclamant iuvenes praetentaque forti

tela tenent dextra lato vibrantia ferro.

ille ruit spargitque canes, ut quisque furenti

obstat, et obliquo latrantes dissipat ictu.

cuspis Echionio primum contorta lacerto                                    345

vana fuit truncoque dedit leve vulnus acerno;

proxima, si nimiis mittentis viribus usa

non foret, in tergo visa est haesura petito:

longius it; auctor teli Pagasaeus Iason.

'Phoebe,' ait Ampycides, 'si te coluique coloque,                       350

da mihi, quod petitur, certo contingere telo!'

qua potuit, precibus deus adnuit: ictus ab illo est,

sed sine vulnere aper: ferrum Diana volanti

abstulerat iaculo; lignum sine acumine venit.

ira feri mota est, nec fulmine lenius arsit:                                355

emicat ex oculis, spirat quoque pectore flamma,

utque volat moles adducto concita nervo,

cum petit aut muros aut plenas milite turres,

in iuvenes certo sic impete vulnificus sus

fertur et Hippalmon Pelagonaque, dextra tuentes                     360

cornua, prosternit: socii rapuere iacentes;

at non letiferos effugit Enaesimus ictus

Hippocoonte satus: trepidantem et terga parantem

vertere succiso liquerunt poplite nervi.

forsitan et Pylius citra Troiana perisset                                     365

tempora, sed sumpto posita conamine ab hasta

arboris insiluit, quae stabat proxima, ramis

despexitque, loco tutus, quem fugerat, hostem.

dentibus ille ferox in querno stipite tritis

inminet exitio fidensque recentibus armis                                370

Eurytidae magni rostro femur hausit adunco.

at gemini, nondum caelestia sidera, fratres,

ambo conspicui, nive candidioribus ambo

vectabantur equis, ambo vibrata per auras

hastarum tremulo quatiebant spicula motu.                               375

vulnera fecissent, nisi saetiger inter opacas

nec iaculis isset nec equo loca pervia silvas.

persequitur Telamon studioque incautus eundi

pronus ab arborea cecidit radice retentus.

dum levat hunc Peleus, celerem Tegeaea sagittam                    380

inposuit nervo sinuatoque expulit arcu:

fixa sub aure feri summum destrinxit harundo

corpus et exiguo rubefecit sanguine saetas;

nec tamen illa sui successu laetior ictus

quam Meleagros erat: primus vidisse putatur                            385

et primus sociis visum ostendisse cruorem

et 'meritum' dixisse 'feres virtutis honorem.'

erubuere viri seque exhortantur et addunt

cum clamore animos iaciuntque sine ordine tela:

turba nocet iactis et, quos petit, impedit ictus.                           390

ecce furens contra sua fata bipennifer Arcas

'discite, femineis quid tela virilia praestent,

o iuvenes, operique meo concedite!' dixit.

'ipsa suis licet hunc Latonia protegat armis,

invita tamen hunc perimet mea dextra Diana.'                           395

talia magniloquo tumidus memoraverat ore

ancipitemque manu tollens utraque securim

institerat digitis pronos suspensus in ictus:

occupat audentem, quaque est via proxima leto,

summa ferus geminos derexit ad inguina dentes.                      400

concidit Ancaeus glomerataque sanguine multo

viscera lapsa fluunt: madefacta est terra cruore.

ibat in adversum proles Ixionis hostem

Pirithous valida quatiens venabula dextra;

cui 'procul' Aegides 'o me mihi carior' inquit                               405

'pars animae consiste meae! licet eminus esse

fortibus: Ancaeo nocuit temeraria virtus.'

dixit et aerata torsit grave cuspide cornum;

quo bene librato votique potente futuro

obstitit aesculea frondosus ab arbore ramus.                            410

misit et Aesonides iaculum: quod casus ab illo

vertit in inmeriti fatum latrantis et inter

ilia coniectum tellure per ilia fixum est.

at manus Oenidae variat, missisque duabus

hasta prior terra, medio stetit altera tergo.                               415

nec mora, dum saevit, dum corpora versat in orbem

stridentemque novo spumam cum sanguine fundit,

vulneris auctor adest hostemque inritat ad iram

splendidaque adversos venabula condit in armos.

gaudia testantur socii clamore secundo                                    420

victricemque petunt dextrae coniungere dextram

inmanemque ferum multa tellure iacentem

mirantes spectant neque adhuc contingere tutum

esse putant, sed tela tamen sua quisque cruentat.

     Ipse pede inposito caput exitiabile pressit                           425

atque ita 'sume mei spolium, Nonacria, iuris,'

dixit 'et in partem veniat mea gloria tecum.'

protinus exuvias rigidis horrentia saetis

terga dat et magnis insignia dentibus ora.

illi laetitiae est cum munere muneris auctor;                             430

invidere alii, totoque erat agmine murmur.

e quibus ingenti tendentes bracchia voce

'pone age nec titulos intercipe, femina, nostros,'

Thestiadae clamant, 'nec te fiducia formae

decipiat, ne sit longe tibi captus amore                                    435

auctor,' et huic adimunt munus, ius muneris illi.

non tulit et tumida frendens Mavortius ira

'discite, raptores alieni' dixit 'honoris,

facta minis quantum distent,' hausitque nefando

pectora Plexippi nil tale timentia ferro.                                     440

Toxea, quid faciat, dubium pariterque volentem

ulcisci fratrem fraternaque fata timentem

haud patitur dubitare diu calidumque priori

caede recalfecit consorti sanguine telum.

     Dona deum templis nato victore ferebat,                             445

cum videt exstinctos fratres Althaea referri.

quae plangore dato maestis clamoribus urbem

inplet et auratis mutavit vestibus atras;

at simul est auctor necis editus, excidit omnis

luctus et a lacrimis in poenae versus amorem est.                     450

     Stipes erat, quem, cum partus enixa iaceret

Thestias, in flammam triplices posuere sorores

staminaque inpresso fatalia pollice nentes

'tempora' dixerunt 'eadem lignoque tibique,

o modo nate, damus.' quo postquam carmine dicto                  455

excessere deae, flagrantem mater ab igne

eripuit ramum sparsitque liquentibus undis.

ille diu fuerat penetralibus abditus imis

servatusque tuos, iuvenis, servaverat annos.

protulit hunc genetrix taedasque et fragmina poni                     460

imperat et positis inimicos admovet ignes.

tum conata quater flammis inponere ramum

coepta quater tenuit: pugnat materque sororque,

et diversa trahunt unum duo nomina pectus.

saepe metu sceleris pallebant ora futuri,                                  465

saepe suum fervens oculis dabat ira ruborem,

et modo nescio quid similis crudele minanti

vultus erat, modo quem misereri credere posses;

cumque ferus lacrimas animi siccaverat ardor,

inveniebantur lacrimae tamen, utque carina,                             470

quam ventus ventoque rapit contrarius aestus,

vim geminam sentit paretque incerta duobus,

Thestias haud aliter dubiis affectibus errat

inque vices ponit positamque resuscitat iram.

incipit esse tamen melior germana parente                               475

et consanguineas ut sanguine leniat umbras,

inpietate pia est. nam postquam pestifer ignis

convaluit, 'rogus iste cremet mea viscera' dixit,

utque manu dira lignum fatale tenebat,

ante sepulcrales infelix adstitit aras                                          480

'poenarum' que 'deae triplices, furialibus,' inquit

'Eumenides, sacris vultus advertite vestros!

ulciscor facioque nefas; mors morte pianda est,

in scelus addendum scelus est, in funera funus:

per coacervatos pereat domus inpia luctus!                               485

an felix Oeneus nato victore fruetur,

Thestius orbus erit? melius lugebitis ambo.

vos modo, fraterni manes animaeque recentes,

officium sentite meum magnoque paratas

accipite inferias, uteri mala pignora nostri!                               490

ei mihi! quo rapior? fratres, ignoscite matri!

deficiunt ad coepta manus: meruisse fatemur

illum, cur pereat; mortis mihi displicet auctor.

ergo inpune feret vivusque et victor et ipso

successu tumidus regnum Calydonis habebit,                           495

vos cinis exiguus gelidaeque iacebitis umbrae?

haud equidem patiar: pereat sceleratus et ille

spemque patris regnumque trahat patriaeque ruinam!

mens ubi materna est? ubi sunt pia iura parentum

et quos sustinui bis mensum quinque labores?                          500

o utinam primis arsisses ignibus infans,

idque ego passa forem! vixisti munere nostro;

nunc merito moriere tuo! cape praemia facti

bisque datam, primum partu, mox stipite rapto,

redde animam vel me fraternis adde sepulcris!                         505

et cupio et nequeo. quid agam? modo vulnera fratrum

ante oculos mihi sunt et tantae caedis imago,

nunc animum pietas maternaque nomina frangunt.

me miseram! male vincetis, sed vincite, fratres,

dummodo, quae dedero vobis, solacia vosque                          510

ipsa sequar!' dixit dextraque aversa trementi

funereum torrem medios coniecit in ignes:

aut dedit aut visus gemitus est ipse dedisse

stipes, ut invitis conreptus ab ignibus arsit.

     Inscius atque absens flamma Meleagros ab illa                     515

uritur et caecis torreri viscera sentit

ignibus ac magnos superat virtute dolores.

quod tamen ignavo cadat et sine sanguine leto,

maeret et Ancaei felicia vulnera dicit

grandaevumque patrem fratresque piasque sorores                    520

cum gemitu sociamque tori vocat ore supremo,

forsitan et matrem. crescunt ignisque dolorque

languescuntque iterum; simul est exstinctus uterque,

inque leves abiit paulatim spiritus auras

paulatim cana prunam velante favilla.                                       525

     Alta iacet Calydon: lugent iuvenesque senesque,

vulgusque proceresque gemunt, scissaeque capillos

planguntur matres Calydonides Eueninae;

pulvere canitiem genitor vultusque seniles

foedat humi fusus spatiosumque increpat aevum.                      530

nam de matre manus diri sibi conscia facti

exegit poenas acto per viscera ferro.

non mihi si centum deus ora sonantia linguis

ingeniumque capax totumque Helicona dedisset,

tristia persequerer miserarum fata sororum.                              535

inmemores decoris liventia pectora tundunt,

dumque manet corpus, corpus refoventque foventque,

oscula dant ipsi, posito dant oscula lecto.

post cinerem cineres haustos ad pectora pressant

adfusaeque iacent tumulo signataque saxo                               540

nomina conplexae lacrimas in nomina fundunt.

quas Parthaoniae tandem Latonia clade

exsatiata domus praeter Gorgenque nurumque

nobilis Alcmenae natis in corpore pennis

adlevat et longas per bracchia porrigit alas                                545

corneaque ora facit versasque per aera mittit.

     Interea Theseus sociati parte laboris

functus Erectheas Tritonidos ibat ad arces.

clausit iter fecitque moras Achelous eunti

imbre tumens: 'succede meis,' ait 'inclite, tectis,                        550

Cecropide, nec te committe rapacibus undis:

ferre trabes solidas obliquaque volvere magno

murmure saxa solent. vidi contermina ripae

cum gregibus stabula alta trahi; nec fortibus illic

profuit armentis nec equis velocibus esse.                                 555

multa quoque hic torrens nivibus de monte solutis

corpora turbineo iuvenalia vertice mersit.

tutior est requies, solito dum flumina currant

limite, dum tenues capiat suus alveus undas.'

adnuit Aegides 'utar,' que 'Acheloe, domoque                           560

consilioque tuo' respondit; et usus utroque est.

pumice multicavo nec levibus atria tophis

structa subit: molli tellus erat umida musco,

summa lacunabant alterno murice conchae.

iamque duas lucis partes Hyperione menso                              565

discubuere toris Theseus comitesque laborum,

hac Ixionides, illa Troezenius heros

parte Lelex, raris iam sparsus tempora canis,

quosque alios parili fuerat dignatus honore

Amnis Acarnanum, laetissimus hospite tanto.                           570

protinus adpositas nudae vestigia nymphae

instruxere epulis mensas dapibusque remotis

in gemma posuere merum. tum maximus heros,

aequora prospiciens oculis subiecta, 'quis' inquit

'ille locus?' (digitoque ostendit) 'et insula nomen                       575

quod gerit illa, doce, quamquam non una videtur!'

Amnis ad haec 'non est' inquit 'quod cernitis unum:

quinque iacent terrae; spatium discrimina fallit.

quoque minus spretae factum mirere Dianae,

naides hae fuerant, quae cum bis quinque iuvencos                  580

mactassent rurisque deos ad sacra vocassent,

inmemores nostri festas duxere choreas.

intumui, quantusque feror, cum plurimus umquam,

tantus eram, pariterque animis inmanis et undis

a silvis silvas et ab arvis arva revelli                                        585

cumque loco nymphas, memores tum denique nostri,

in freta provolvi. fluctus nosterque marisque

continuam diduxit humum partesque resolvit

in totidem, mediis quot cernis Echinadas undis.

ut tamen ipse vides, procul, en procul una recessit                   590

insula, grata mihi; Perimelen navita dicit:

huic ego virgineum dilectae nomen ademi;

quod pater Hippodamas aegre tulit inque profundum

propulit e scopulo periturae corpora natae.

excepi nantemque ferens "o proxima mundi                            595

regna vagae" dixi "sortite, Tridentifer, undae,

adfer opem, mersaeque, precor, feritate paterna                  

da, Neptune, locum, vel sit locus ipsa licebit!"

dum loquor, amplexa est artus nova terra natantes                   600

et gravis increvit mutatis insula membris.'

     Amnis ab his tacuit. factum mirabile cunctos

moverat: inridet credentes, utque deorum

spretor erat mentisque ferox, Ixione natus

'ficta refers nimiumque putas, Acheloe, potentes

esse deos,' dixit 'si dant adimuntque figuras.'                           605

obstipuere omnes nec talia dicta probarunt,

ante omnesque Lelex animo maturus et aevo,

sic ait: 'inmensa est finemque potentia caeli

non habet, et quicquid superi voluere, peractum est,

quoque minus dubites, tiliae contermina quercus                       610

collibus est Phrygiis modico circumdata muro;

ipse locum vidi; nam me Pelopeia Pittheus

misit in arva suo quondam regnata parenti.

haud procul hinc stagnum est, tellus habitabilis olim,

nunc celebres mergis fulicisque palustribus undae;                    615

Iuppiter huc specie mortali cumque parente

venit Atlantiades positis caducifer alis.

mille domos adiere locum requiemque petentes,

mille domos clausere serae; tamen una recepit,

parva quidem, stipulis et canna tecta palustri,                           620

sed pia Baucis anus parilique aetate Philemon

illa sunt annis iuncti iuvenalibus, illa

consenuere casa paupertatemque fatendo

effecere levem nec iniqua mente ferendo;

nec refert, dominos illic famulosne requiras:                             625

tota domus duo sunt, idem parentque iubentque.

ergo ubi caelicolae parvos tetigere penates

summissoque humiles intrarunt vertice postes,

membra senex posito iussit relevare sedili;

cui superiniecit textum rude sedula Baucis                                630

inque foco tepidum cinerem dimovit et ignes

suscitat hesternos foliisque et cortice sicco

nutrit et ad flammas anima producit anili

multifidasque faces ramaliaque arida tecto

detulit et minuit parvoque admovit aeno,                                635

quodque suus coniunx riguo conlegerat horto,

truncat holus foliis; furca levat ille bicorni

sordida terga suis nigro pendentia tigno

servatoque diu resecat de tergore partem

exiguam sectamque domat ferventibus undis.                          640

interea medias fallunt sermonibus horas

concutiuntque torum de molli fluminis ulva                             

inpositum lecto sponda pedibusque salignis.

vestibus hunc velant, quas non nisi tempore festo

sternere consuerant, sed et haec vilisque vetusque

vestis erat, lecto non indignanda saligno.

adcubuere dei. mensam succincta tremensque                         660

ponit anus, mensae sed erat pes tertius inpar:

testa parem fecit; quae postquam subdita clivum

sustulit, aequatam mentae tersere virentes.

ponitur hic bicolor sincerae baca Minervae

conditaque in liquida corna autumnalia faece                            665

intibaque et radix et lactis massa coacti

ovaque non acri leviter versata favilla,

omnia fictilibus. post haec caelatus eodem

sistitur argento crater fabricataque fago

pocula, qua cava sunt, flaventibus inlita ceris;                           670

parva mora est, epulasque foci misere calentes,

nec longae rursus referuntur vina senectae

dantque locum mensis paulum seducta secundis:

hic nux, hic mixta est rugosis carica palmis

prunaque et in patulis redolentia mala canistris                         675

et de purpureis conlectae vitibus uvae,

candidus in medio favus est; super omnia vultus

accessere boni nec iners pauperque voluntas.

     'Interea totiens haustum cratera repleri

sponte sua per seque vident succrescere vina:                          680

attoniti novitate pavent manibusque supinis

concipiunt Baucisque preces timidusque Philemon

et veniam dapibus nullisque paratibus orant.

unicus anser erat, minimae custodia villae:

quem dis hospitibus domini mactare parabant;                         685

ille celer penna tardos aetate fatigat

eluditque diu tandemque est visus ad ipsos

confugisse deos: superi vetuere necari

"di" que "sumus, meritasque luet vicinia poenas

inpia" dixerunt; "vobis inmunibus huius                                   690

esse mali dabitur; modo vestra relinquite tecta

ac nostros comitate gradus et in ardua montis

ite simul!" parent ambo baculisque levati

nituntur longo vestigia ponere clivo.

tantum aberant summo, quantum semel ire sagitta                   695

missa potest: flexere oculos et mersa palude

cetera prospiciunt, tantum sua tecta manere,

dumque ea mirantur, dum deflent fata suorum,

illa vetus dominis etiam casa parva duobus

vertitur in templum: furcas subiere columnae,                           700

stramina flavescunt aurataque tecta videntur

caelataeque fores adopertaque marmore tellus.

talia tum placido Saturnius edidit ore:

"dicite, iuste senex et femina coniuge iusto

digna, quid optetis." cum Baucide pauca locutus                        705

iudicium superis aperit commune Philemon:

"esse sacerdotes delubraque vestra tueri

poscimus, et quoniam concordes egimus annos,

auferat hora duos eadem, nec coniugis umquam

busta meae videam, neu sim tumulandus ab illa."                      710

vota fides sequitur: templi tutela fuere,

donec vita data est; annis aevoque soluti

ante gradus sacros cum starent forte locique

narrarent casus, frondere Philemona Baucis,

Baucida conspexit senior frondere Philemon.                              715

iamque super geminos crescente cacumine vultus

mutua, dum licuit, reddebant dicta "vale" que

"o coniunx" dixere simul, simul abdita texit

ora frutex: ostendit adhuc Thyneius illic

incola de gemino vicinos corpore truncos.                                   720

haec mihi non vani (neque erat, cur fallere vellent)

narravere senes; equidem pendentia vidi

serta super ramos ponensque recentia dixi

"cura deum di sint, et, qui coluere, colantur."'

     Desierat, cunctosque et res et moverat auctor,                       725

Thesea praecipue; quem facta audire volentem

mira deum innixus cubito Calydonius amnis

talibus adloquitur: 'sunt, o fortissime, quorum

forma semel mota est et in hoc renovamine mansit;

sunt, quibus in plures ius est transire figuras,                             730

ut tibi, conplexi terram maris incola, Proteu.

nam modo te iuvenem, modo te videre leonem,

nunc violentus aper, nunc, quem tetigisse timerent,

anguis eras, modo te faciebant cornua taurum;

saepe lapis poteras, arbor quoque saepe videri,                         735

interdum, faciem liquidarum imitatus aquarum,

flumen eras, interdum undis contrarius ignis.

     'Nec minus Autolyci coniunx, Erysicthone nata,

iuris habet: pater huius erat, qui numina divum

sperneret et nullos aris adoleret odores;                                    740

ille etiam Cereale nemus violasse securi

dicitur et lucos ferro temerasse vetustos.

stabat in his ingens annoso robore quercus,

una nemus; vittae mediam memoresque tabellae

sertaque cingebant, voti argumenta potentum.                           745

saepe sub hac dryades festas duxere choreas,

saepe etiam manibus nexis ex ordine trunci

circuiere modum, mensuraque roboris ulnas

quinque ter inplebat, nec non et cetera tantum

silva sub hac, silva quantum fuit herba sub omni.                       750

non tamen idcirco ferrum Triopeius illa

abstinuit famulosque iubet succidere sacrum

robur, et ut iussos cunctari vidit, ab uno

edidit haec rapta sceleratus verba securi:

"non dilecta deae solum, sed et ipsa licebit                               755

sit dea, iam tanget frondente cacumine terram."

dixit, et obliquos dum telum librat in ictus,

contremuit gemitumque dedit Deoia quercus,

et pariter frondes, pariter pallescere glandes

coepere ac longi pallorem ducere rami.                                     760

cuius ut in trunco fecit manus inpia vulnus,

haud aliter fluxit discusso cortice sanguis,

quam solet, ante aras ingens ubi victima taurus

concidit, abrupta cruor e cervice profundi.

obstipuere omnes, aliquisque ex omnibus audet                       765

deterrere nefas saevamque inhibere bipennem:

aspicit hunc "mentis" que "piae cape praemia!" dixit

Thessalus inque virum convertit ab arbore ferrum

detruncatque caput repetitaque robora caedit,

redditus e medio sonus est cum robore talis:                            770

"nympha sub hoc ego sum Cereri gratissima ligno,

quae tibi factorum poenas instare tuorum

vaticinor moriens, nostri solacia leti."

persequitur scelus ille suum, labefactaque tandem

ictibus innumeris adductaque funibus arbor                              775

corruit et multam prostravit pondere silvam.

     'Attonitae dryades damno nemorumque suoque,

omnes germanae, Cererem cum vestibus atris

maerentes adeunt poenamque Erysicthonis orant.

adnuit his capitisque sui pulcherrima motu                                780

concussit gravidis oneratos messibus agros,

moliturque genus poenae miserabile, si non

ille suis esset nulli miserabilis actis,

pestifera lacerare Fame: quae quatenus ipsi

non adeunda deae est (neque enim Cereremque Famemque     785

fata coire sinunt), montani numinis unam

talibus agrestem conpellat oreada dictis:

"est locus extremis Scythiae glacialis in oris,

triste solum, sterilis, sine fruge, sine arbore tellus;

Frigus iners illic habitant Pallorque Tremorque                           790

et ieiuna Fames: ea se in praecordia condat

sacrilegi scelerata, iube, nec copia rerum

vincat eam superetque meas certamine vires,

neve viae spatium te terreat, accipe currus,

accipe, quos frenis alte moderere, dracones!"                           795

et dedit; illa dato subvecta per aera curru

devenit in Scythiam: rigidique cacumine montis

(Caucason appellant) serpentum colla levavit

quaesitamque Famem lapidoso vidit in agro

unguibus et raras vellentem dentibus herbas.                            800

hirtus erat crinis, cava lumina, pallor in ore,

labra incana situ, scabrae rubigine fauces,

dura cutis, per quam spectari viscera possent;

ossa sub incurvis exstabant arida lumbis,

ventris erat pro ventre locus; pendere putares                           805

pectus et a spinae tantummodo crate teneri.

auxerat articulos macies, genuumque tumebat

orbis, et inmodico prodibant tubere tali.

     'Hanc procul ut vidit, (neque enim est accedere iuxta

ausa) refert mandata deae paulumque morata,                         810

quamquam aberat longe, quamquam modo venerat illuc,

visa tamen sensisse famem est, retroque dracones

egit in Haemoniam versis sublimis habenis.

     'Dicta Fames Cereris, quamvis contraria semper

illius est operi, peragit perque aera vento                                 815

ad iussam delata domum est, et protinus intrat

sacrilegi thalamos altoque sopore solutum

(noctis enim tempus) geminis amplectitur ulnis,

seque viro inspirat, faucesque et pectus et ora

adflat et in vacuis spargit ieiunia venis;                                    820

functaque mandato fecundum deserit orbem

inque domos inopes adsueta revertitur antra.

     'Lenis adhuc Somnus placidis Erysicthona pennis

mulcebat: petit ille dapes sub imagine somni,

oraque vana movet dentemque in dente fatigat,                        825

exercetque cibo delusum guttur inani

proque epulis tenues nequiquam devorat auras;

ut vero est expulsa quies, furit ardor edendi

perque avidas fauces incensaque viscera regnat.

nec mora; quod pontus, quod terra, quod educat aer,                830

poscit et adpositis queritur ieiunia mensis

inque epulis epulas quaerit; quodque urbibus esse,

quodque satis poterat populo, non sufficit uni,

plusque cupit, quo plura suam demittit in alvum.

utque fretum recipit de tota flumina terra                                 835

nec satiatur aquis peregrinosque ebibit amnes,

utque rapax ignis non umquam alimenta recusat

innumerasque trabes cremat et, quo copia maior

est data, plura petit turbaque voracior ipsa est:

sic epulas omnes Erysicthonis ora profani                                 840

accipiunt poscuntque simul. cibus omnis in illo

causa cibi est, semperque locus fit inanis edendo.

     'Iamque fame patrias altique voragine ventris

attenuarat opes, sed inattenuata manebat

tum quoque dira fames, inplacataeque vigebat                         845

flamma gulae. tandem, demisso in viscera censu,

filia restabat, non illo digna parente.

hanc quoque vendit inops: dominum generosa recusat

et vicina suas tendens super aequora palmas

"eripe me domino, qui raptae praemia nobis                            850

virginitatis habes!" ait: haec Neptunus habebat;

qui prece non spreta, quamvis modo visa sequenti

esset ero, formamque novat vultumque virilem

induit et cultus piscem capientibus aptos.

hanc dominus spectans "o qui pendentia parvo                         855

aera cibo celas, moderator harundinis," inquit

"sic mare conpositum, sic sit tibi piscis in unda

credulus et nullos, nisi fixus, sentiat hamos:

quae modo cum vili turbatis veste capillis

litore in hoc steterat (nam stantem in litore vidi),                       860

dic, ubi sit: neque enim vestigia longius exstant."

illa dei munus bene cedere sensit et a se

se quaeri gaudens his est resecuta rogantem:

"quisquis es, ignoscas; in nullam lumina partem

gurgite ab hoc flexi studioque operatus inhaesi,                         865

quoque minus dubites, sic has deus aequoris artes

adiuvet, ut nemo iamdudum litore in isto,

me tamen excepto, nec femina constitit ulla."

credidit et verso dominus pede pressit harenam

elususque abiit: illi sua reddita forma est.                                 870

ast ubi habere suam transformia corpora sensit,

saepe pater dominis Triopeida tradit, at illa

nunc equa, nunc ales, modo bos, modo cervus abibat

praebebatque avido non iusta alimenta parenti.

vis tamen illa mali postquam consumpserat omnem                  875

materiam derantque gravi nova pabula morbo,

ipse suos artus lacerans divellere morsu

coepit et infelix minuendo corpus alebat.—

     'Quid moror externis? etiam mihi nempe novandi est

corporis, o iuvenis, numero finita, potestas.                              880

nam modo, qui nunc sum, videor, modo flector in anguem,

armenti modo dux vires in cornua sumo,—

cornua, dum potui. nunc pars caret altera telo

frontis, ut ipse vides.' gemitus sunt verba secuti.