1493
Raffaello Regio, Metamorphoseon Pub. Ovidii Nasonis libri XV, liber secundus
Dum redit itque frequens, in virgine Nonacrina
haesit, et accepti caluere sub ossibus ignes.
non erat huius opus lanam mollire trahendo
nec positu variare comas; ubi fibula vestem,
vitta coercuerat neglectos alba capillos;
et modo leve manu iaculum, modo sumpserat arcum,
miles erat Phoebes: nec Maenalon attigit ulla
gratior hac Triviae; sed nulla potentia longa est.
Ulterius medio spatium sol altus habebat,
cum subit illa nemus, quod nulla ceciderat aetas;
exuit hic umero pharetram lentosque retendit
arcus inque solo, quod texerat herba, iacebat
et pictam posita pharetram cervice premebat.
Iuppiter ut vidit fessam et custode vacantem,
'hoc certe furtum coniunx mea nesciet' inquit,
'aut si rescierit, sunt, o sunt iurgia tanti!'
protinus induitur faciem cultumque Dianae
atque ait: 'o comitum, virgo, pars una mearum,
in quibus es venata iugis?' de caespite virgo
se levat et 'salve numen, me iudice' dixit,
'audiat ipse licet, maius Iove.' ridet et audit
et sibi praeferri se gaudet et oscula iungit,
nec moderata satis nec sic a virgine danda.
qua venata foret silva, narrare parantem
inpedit amplexu nec se sine crimine prodit.
illa quidem contra, quantum modo femina posset
(adspiceres utinam, Saturnia, mitior esses),
illa quidem pugnat, sed quem superare puella,
quisve Iovem poterat? superum petit aethera victor
Iuppiter: huic odio nemus est et conscia silva;
unde pedem referens paene est oblita pharetram
tollere cum telis et quem suspenderat arcum.
Ecce, suo comitata choro Dictynna per altum
Maenalon ingrediens et caede superba ferarum
adspicit hanc visamque vocat: clamata refugit
et timuit primo, ne Iuppiter esset in illa;
sed postquam pariter nymphas incedere vidit,
sensit abesse dolos numerumque accessit ad harum.
heu! quam difficile est crimen non prodere vultu!
vix oculos attollit humo nec, ut ante solebat,
iuncta deae lateri nec toto est agmine prima,
sed silet et laesi dat signa rubore pudoris;
et, nisi quod virgo est, poterat sentire Diana
mille notis culpam: nymphae sensisse feruntur.
orbe resurgebant lunaria cornua nono,
cum de venatu fraternis languida flammis,
nacta nemus gelidum dea, quo cum murmure labens
ibat et attritas versabat rivus harenas.
ut loca laudavit, summas pede contigit undas;
his quoque laudatis 'procul est' ait 'arbiter omnis:
nuda superfusis tinguamus corpora lymphis!'
Parrhasis erubuit; cunctae velamina ponunt;
una moras quaerit: dubitanti vestis adempta est,
qua posita nudo patuit cum corpore crimen.
attonitae manibusque uterum celare volenti
'i procul hinc' dixit 'nec sacros pollue fontis!'
Cynthia deque suo iussit secedere coetu.
Senserat hoc olim magni matrona Tonantis
distuleratque graves in idonea tempora poenas.
causa morae nulla est, et iam puer Arcas (id ipsum
indoluit Iuno) fuerat de paelice natus.
quo simul obvertit saevam cum lumine mentem,
'scilicet hoc etiam restabat, adultera' dixit,
'ut fecunda fores, fieretque iniuria partu
nota, Iovisque mei testatum dedecus esset.
haud inpune feres: adimam tibi namque figuram,
qua tibi, quaque places nostro, inportuna, marito.'
dixit et adversam prensis a fronte capillis
stravit humi pronam. tendebat bracchia supplex:
bracchia coeperunt nigris horrescere villis
curvarique manus et aduncos crescere in unguis
officioque pedum fungi laudataque quondam
ora Iovi lato fieri deformia rictu.
neve preces animos et verba precantia flectant,
posse loqui eripitur: vox iracunda minaxque
plenaque terroris rauco de gutture fertur;
mens antiqua tamen facta quoque mansit in ursa,
adsiduoque suos gemitu testata dolores
qualescumque manus ad caelum et sidera tollit
ingratumque Iovem, nequeat cum dicere, sentit.
a! quotiens, sola non ausa quiescere silva,
ante domum quondamque suis erravit in agris!
a! quotiens per saxa canum latratibus acta est
venatrixque metu venantum territa fugit!
saepe feris latuit visis, oblita quid esset,
ursaque conspectos in montibus horruit ursos
pertimuitque lupos, quamvis pater esset in illis.
Ecce Lycaoniae proles ignara parentis,
Arcas adest ter quinque fere natalibus actis;
dumque feras sequitur, dum saltus eligit aptos
nexilibusque plagis silvas Erymanthidas ambit,
incidit in matrem, quae restitit Arcade viso
et cognoscenti similis fuit: ille refugit
inmotosque oculos in se sine fine tenentem
nescius extimuit propiusque accedere aventi
vulnifico fuerat fixurus pectora telo:
arcuit omnipotens pariterque ipsosque nefasque
sustulit et pariter raptos per inania vento
inposuit caelo vicinaque sidera fecit.
Intumuit Iuno, postquam inter sidera paelex
fulsit, et ad canam descendit in aequora Tethyn
Oceanumque senem, quorum reverentia movit
saepe deos, causamque viae scitantibus infit:
'quaeritis, aetheriis quare regina deorum
sedibus huc adsim? pro me tenet altera caelum!
mentior, obscurum nisi nox cum fecerit orbem,
nuper honoratas summo, mea vulnera, caelo
videritis stellas illic, ubi circulus axem
ultimus extremum spatioque brevissimus ambit.
et vero quisquam Iunonem laedere nolit
offensamque tremat, quae prosum sola nocendo?
o ego quantum egi! quam vasta potentia nostra est!
esse hominem vetui: facta est dea! sic ego poenas
sontibus inpono, sic est mea magna potestas!
vindicet antiquam faciem vultusque ferinos
detrahat, Argolica quod in ante Phoronide fecit
cur non et pulsa ducit Iunone meoque
collocat in thalamo socerumque Lycaona sumit?
at vos si laesae tangit contemptus alumnae,
gurgite caeruleo septem prohibete triones
sideraque in caelo stupri mercede recepta
pellite, ne puro tinguatur in aequore paelex!'
Fabulae quintae secundi libri argumentum.
Squalidus e c.: Iupiter cum reliquias torrentis ignis persequeretur, ut laborantibus opem ferret mortalibus, cum circa montes Archadia, ubi gentius existimat, vagaret, in Calistos Lycaonis filiae incidit amorem. Cui cum preces de explemento desydeii sui admouisset, frustrata suque voces suas intellexisset, astu eam subiit, in Diane namque sexum se reiecit, ac fatigarae ornatus pharetra, sagittisque velut Diana occurrit, ac veste pariter posita virgo Iovem expta è. Nam consesti pellicatu eiu incensa, ne amplius pulchritudine coniugem caperet, in ursam eam transfiguravit, quae Iove cum Arcade filio, quem erat enixa inter sydera collocant, a graecis aut helice a nostris septentrio nuncupat, et a Thety e Oceano ob Iunonis iram inter caetera sydera liquore non tingit, ut auctor Helio, indicat vel alii. Sed lucet in austris calisto, renouatque suos fine fluctibus ignes.
Squallidus interea genitor: moerorem describit phoebi: quem ex phaethomtis filii morte conceperat: quo concinnius transifurationem Callistus e Arcadis in ursas exponat.
Et expers fui decoris: sine parte sui splendoris e ornatus
Qualis cum deficit orbi: tunc, ne obscurus esse videtur: cum illius lumenterris ausert.
Datoque animum in luctus : luctibus indulget
Officiunque : negatmundo : ait se nolle mundo beneficium prestare ipsum illustrando
Satis inquit ab aevi: ita conqueritur phoebus , ut Iovem in invidiam odiumque trahat
Ipse agat: invidiose ac si diceret, qui tam potens, terribilisque est
[...]
Tunc sciet igni pedunt: ordo est et sensus. Tunc Iuppiter expertus vires ignipedum et velocium equor sciet eum, que illos bene non rexerit mortem non moruisse
Missos ignes: missa fulmina in phaethontem
Regaliter: imperiose ac eo iurequod habent reges
Verbere: flagello et scutica
Saeuit: furit, ac saevitiam in equs nihil mali meritos exercet
At pater omnipotens: haecidcirco a peta narrantur quo commodius Calistus e arcadis mutatione, in sydera cum superiore metamorphosi onectat.
Explorat: diligenter inquirit. Unde exploratore qui hostium consilia scrutantur
Impensior: maior
Suae Arcadiae: a se arnatae. Sive ad illud poeta alludit, quod Arcades non minus que cretenses apud se natum esse Iouem, et pausanias in Arcadicis cribunt. Unde et Lusius Arcadiae Fluvius dictus est: que in eo Iuppiter infans lotus est
In virgine Nonacrina : Virginem Nonacrinam appellat Calistonem Lycaonis filiam, quam cum vidisset Iuppiter, ita excellenti eius pulchritudine captus est, ut cum blanditiis ea potiri non posset, se sinxerit esse Dianam, cuius Calisto fidissima comes erat. Hac igitur arte compressa ab Iove cum Arcadem peperisset, in ursam ab Iunone, ne iterum Iovi placeret, conversa est, eam vero cum filius Arcas iam adultus in venatione ferire vellet, miseratione Iovis ambo in sydera fuerunt translati, aciuxta polum, qui ab ipsis arcticus fuit cognominatus, collocati. Quod quidem cum Iuno animadvertisset. Tethim nutricem rogavit, ne unquam permitteret eas in mare descender. Ideoque septentriones numquam occidere dicuntur. Sane Hyginus uarias priscorum de Calistus mutatione refert opiniones, quas siquis ad huius fabulae expositionem aliquid conferre putabit, illinc fumat licebit.
In virgine Noacrina : Nonacrinas et urbs et mons est Arcadiae, unde Nonacrinus declinant.
Haesit: fixum est
Accepti ignes: amores concepti. Ignis enim frequenter pro amore ponitura poetis, ut nanque ligna comburuntur igne, sic Iove num corda amore dicuntur ardere
Caluere: inflammati fuerunt
Lanam mollire: filare, ac subigere lanam
Variare: variis coloribus ornare. Id quod lascive virgines maxime facere solent
Sed fibula: cingulum. A parte nanque intelligimus totum
Vitta alba: tegmen est capitis vitta, qua muliere octinent capillos
Alba: non varior colorum, qualibus lascivae virgines delectant
Neglectos capillos: inpexos inornatus
Coercebat: constringebat
Miles erat phoebes: Dianae, queadem cum Luna esse putatur
Nec Menalon attigiy ulla: Maenalus mons Arcadiae celeberrimus et urbs clarissima a Menelo Lycaonis filio condita
Trivie: Dianae que in triviis coli consueverit
Sed nulla potentia longa est: sententia generalis, quae in dies verior esse probetur
Ulterius spatium: meridiem spacium coeli tunc tenere dicitur, cum maior pars diei praeterivit
Quod nulla ceciderat aetas: innuit nemus illud um brosissimus opacissimusque fuisse, ut cuius arbores nullo numque tempore fuerant cesae
Nulla aetas: nullius aetatis homines. Continens enim pro contento pro me tohymiam frequenter ponit a poetis
Exuit hic: deposuit illic et in illo nemore pharetram. Est ad verbum pro adverbio positum
Lentosque retendit arcus: flexibiles arcus remisit. Arcus enim nisi retendantur molles efficiuntur, ut ipse in Epistolis inquit. Si numque cestes tendere molis erit. Re autem propositio saepenumero mutat verba cum quibus componit in contrariam significationem, ut tego retego, signo resigno, tendo retendo
Fessam: lassam et defatigatam
[...]
Sunt oh sunt iurgia tanti: ac si diceret iurgia nequa que tanti sunt aestimanda, ut me voluptate huius potiendae virginis privent, Oh autm hoc loco contenentis est interiectin
Protinus indvitur faciem: Iovis transmutationem in Dianam obiter exponit poeta
Cultum: habitum, ornatum
In quibus es venata iugis: in quibus motibus
De cespite virgo se levat: de terra in qua Calisto surgit. Cespes autem terra e cum propria herba avulsa
Nec sic a virgine danda: lasciviora namque erant, quo ut virgini conveniret
Impedit amplexu: implicat amplectendo
Nec se sine crimine prodit: hoc est nec se manifestat sine vi puellae illata
Illa quidem: contra pugnat subaudiatur, idest repugnat
Aspiceres: utinam Saturnia, haec per parenthesin Iunoni a poeta dicuntur in Calistus defensionem
Victor: voti compos effectus
Et conscia sylva: stupri ab Iove illati
Unde pedem referen: ex que silva recedens
Ecce: subitum aliquid repentinumque malum apud Ciceronem, Virgiliumque significat, apud alios etiam bonum aliquando designat
Dictynna: [...] hoc est a retibus, cuius nominis a Solino talius causa assignatur. Britomare nympha cum virginitatem suam Dianae vovisst, se in mare precipitavit, ne a Minoe Cretae rege violaretur, cum vero ab hoc saeva pestis Cretam invasisset, responso accepto, virginis cadaver retibus a mari extraxerunt, quae a nomine virginis Dictynha fuit appellata
Heu que difficile est: sententia loco accommodata
Prodere: detegere manifestare, prodi autem proprie arcana dicuntur
Vix oculos: eleganter mores pudice virginis violate effingit poeta
Mille notis: signis, numerus enim finitus pro infinito fere a poetis usurpatur
Orbe nono: mense nono. Luna enim singulis quibusque mentibus suum reparat orbem
Cum Dea venatu: sic quidem fere legitur, sed in vetusto exemplari venatrix rectius mihi scriptum esse videtur, ut sit Diane periphrasis
Fraternis languida flammis: defessa fervoribus solis fui fratris. Nam Diana (ut diximus) eadem em cum Luna, quae Soli perhibetur foror esse
Versabat: volvebat
Attritas: ob continuum fluxum
Ut loca laudavit : post que loca laudavit diana que pulchra essent et amoena : aquas pedibus tetigit
Tingamus: made faciamus lavemus
Arbiter omnis: testis nemo adest
Parrhasis : Calisto a Parrhasia urbe Arcadiae, quae a Parrhaso uno ex Lycaonis filiis cognominata fuit. PArrhasis vocatur
Velamina ponunt: vestem deponunt
Una moras quaerit: sola Calisto vestem deponenere non curat. Adempta est vi detracta ab aliis Dianae comitibus
Uterum: uteri tumorem . Gravida enim erat ac partui propinque
Cynthia: Diana a Cynthio Deli monte
Secedere: abire, et recedere
Id ipsu Indolvit Iuno:haec parenthesis Iunonis indignationis causam ostendit. Non enim tam doluit Iuno, que a Iove stuprata foret, que queperum peperisset
Depellice: Calistone, ut latine nomen graecum declinemus
Quo simul obvertit: et oculos et animum in Arcadem e Calistone natum, excenescere verbis coepit
Quo: in quem puerum
Simul: postquem
Scilicet hoc etiam: affectivi servit et indignationi hoc adverbium scilicet. Fere autem Iuno indignata loqui fingitur a poetis
Ut foecunda fores: concipere. Foecunda enim dicuntur, que occipiunt
Testatum : tamquam testimonio approbatum
Haud impune feres: non abibis impunita
Stravit: prostravit, proiecit in terram
Horrescere: horrida et aspera fieri
Deformia: turpia
Lato rictu: amplo oris foramine et spatio
Posse loqui: facultas loquendi
Mens antiqua: pristinus animus
Manet: in vetustis exemplaribus non manet, sed tamen recte scriptum esse videtur
Qualescundque manus: nam nisi prioribus pedibus manuum vice funguntur, eosque erigunt
Ah quotiens sola: pristinam mentem Calistoni remisisse multis colligit argumentis, neque enim se ursam ese putabat. Mi feretur autem calamitatis ill poeta. Sola filia deserta et ab hominibus non habitata
Oblita quid esset: oblita se esse ursam. Horruit, cum quodam horrore timuit
Quam vis pater esset in illis: Lycaonem enim Calistonis patrem in lupum fuisse convertsum in primo narravit poeta
Ecce Lycaoniae proles:Arcas Iovis filius ex Calistonem que quindecim annorum esset, matri in ursam conversae intervenandum obviavit quam quidem cum ferire vellet matrem esse ignorans, Iovis miseratione ad sydera una cum matre sublatum Arctophylax (ut iscribit Hyginus) fuit appellatus. Inde autem polus arcticus nomen accepit. [...] Id vero cum Iuno aiavertisser, Tethim Oceani uxorem rogavit, ne unquam eas in mare descendere permitteret, ac ea de causa septentriones numquam occider possunt. Eleganter autem Ovidius filii mutationem cum matris transfiguratione connectit. Ab hoc aut Arcade qui post Nyctimum fratrem regnavit, regio pro pelasgia Arcadia, et Arcades pro pelasgis appellati fuerunt, ut pausanias ait.
Terquinque ferens natalibus annos : hoc est annos quindecinnatus. Natale autem qui et natalis Iola. Ab Ovidio autem discrepat pausanias, qui Arcadem et nympham uxorem duxisse nomine Erato : et ex ea tres filios sustulisse scribit Azana, Aphidanta, et Alatum, ante quos Autolaus nothus ipsi natus fertur
Saltus aptos : silvas venationi accommodatas. Saltus nanque a saliendo dedus dicitur, que ferae in illo saltus edant. Unde saltuarii salutuum et agrorum custodes vocantur
Nexilibusque plagis : retibus convexis. Multis enim nodis retia nectuntur, plaga autem prima brevi rete significat. Longa vero vulnus designat.
Erymanthidos : montis Erymanthi. Qui est in Arcadia.
Ambit : circundat, circuit
Et cognoscenti similis fuit : ita iniquit restitit Calisto, ut Arcadem filium cognoscere videretur
Nescius: ignarus esse matrem
Quae restetit: ut ipsum expectaret
Propiusque accedere fugit : noluit, recusavit
Fabule sextae secundi lbri argumentu
Vulnifico: Calisto supradicta cum filio Arcade in syderinus a Iove translati sunt
Vulnifico telo: vulnus inferenti iaculo
Arguit omnipotens: arguit quidem legitur, sed arcuit, hoc est vetuit et prohibuit sensui magis convenire videtur, vetuit namque Iuppiter ne Arcas telum dirigeret in matrem. Pausanias autem iscribit Calisto in ursam mutatam in gratiam Iunonis a Diana sagittis fuisse conflixa, ac Mercurium ab Iove missum, qui puerum qum Calisto in utero gerebat, servaret ipsamque calisto factam esse stellam, que maior ursa et amaxa vocatur
Nefasque : hoc est parricidium. Quod arcas ignarus perpetraturus erat, abstulit, plerusque autem poetae duo diversa uno verbo significant. Nam sustulit significat et in altum tulit, qua in significatione ad ipso refertur, et abstulit et removit, quae significatione fas respicit
Per inania : per aerem qui inane quoque dicitur, que vacuus esse videatur
Vicinaque sydera fecit: maior namque ursa et arctophylax vicina sunt, ac propinqua sydera, quae eadem esse cum plaustro et septentrionibus perhibentur. Nam arctophylax idem est cum Boote, qui et ursam sequi ac custodire et plaustrum agere videtur
Intumuit: indignata est
Ad canam Thetym: Thetys caele et Vestae filia fuisse dicitur, uxor Oceani, ac Iunonis nutrix, multorumque Deorum mater. Pro mari autem quemadmodum et Oceanus accipitur. Tethys vero Tethyos declinari notum est. Cum Thetis pro Achillis matre, aliter et scribatur et declinetur. Nam prima aspiratur, et secunda in latinum habet: et Thetidis in genitivo facit
Quorum roverentia movit: Oceanus et Tethys magno in honore sunt apud omnes Deos, quia antiquissimi sunt
Pro me: loco metaforico
Mentiar: mentiri dicar
Mea vulnera: meos dolores et cruciatus
Illic ubi circulus axem: hoc est ad polum septentrionalem, ubi est ultimus ac brevissimus circulus. Arcticus enim et antarticus circuli et ultimi sunt : et aliorum brevissimi
Est vero curquis : Ironia indignationis plena
Offensamque tremat : timeat me lesam
O ergo quantum egi : ironicos haeca Iunone dicuntur, ac si diceret, parum ac potius nihil egi
Esse hominem vetui: obstendit Iuno, se nocendo prodesse
Sontibus: nocentibus, pellicibusque meis
Vindicet antiquam faciem: Iuppiter quem Iuno irata non nominat, subaudiat. Optat autem Inno, ut Calisto in humanam faciem potius vindicetur. Vindicare autem asserere est et revocare. In antiquas vero faciem in soluta diceremus oratione.
